Üsküdar Aziz Mahmut Hüdayi Camii

1850’de Üsküdar Çarşısı’nda çıkan ve külliyenin bulunduğu yamaca doğru yayılan yangından sonra 1875 de Sultan I. Abdülmecit, türbe de dahil olmak üzere külliyeyi yeni baştan inşa etmiştir. Bu avlu kapısının solunda klasik üslupla silmeler ve sivri kemerlerle donatılmış, yan yana iki çeşme ve bu çeşmelerin üstünde, imam ve müezzin meşrutaları yer alır. 1910 yılında yıldırım düşmesi sonucu yıkılan minaresi yeniden inşa edilmiş, ayrıca Mısır Hidivi İsmail Paşa’nın kızlarından Prenses Fatma Hanım tarafından 1912 yılında türbenin şimdiki camekanlı giriş bölümü yaptırılmıştır. Bu haliyle tekkelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar gelen külliyenin camii-tevhidhanesi bu tarihten sonra sadece cami olarak hizmete devam etmiş, meşrutahaneler vakıfların kiracılarına mesken olmuştur. Mutfak, hazire, çeşmeler, türbe ve cümle kapısı gibi unsurlar günümüze aynen gelemedikleri gibi derviş hücreleri ve selamlık gibi kullanımlarını kaybeden bazı bölümler de tarihe karışmıştır. Başta cami olmak üzere ayakta kalan binaları 1975’te Vakıflar Genel Müdürlüğü tamir ettirmiştir.

Cami girişindeki ana kapısından batıya doğru devam eden Hüdayi avlusu sokağı üzerinde solda Hüdayi Türbesi bulunur. Daha sonra buna birleştirilmiş olan ve tekke şeyhleriyle aile fertlerinin gömülü oldukları türbe bulunur. Hüdayi Türbesi’nin arkasında bu yapıya bitişik cami vardır. Bunun batısında dar bir aralıktan sonra içinde Kaya Sultan ve kızı Fatma Hanım Sultan’a ait açık türbeyi barındıran hazire parçası sıralanmaktadır. Bu hazirenin batısında, duvarla çevrili bir bahçenin içinde harem dairesiyle müstakil mutfağı bulunmaktadır. Hüdayi avlusu sokağının kuzey yakasında ise en altta küçük meşrutadan sonra sırayla yerden yüksek hazire parçası, mutfak ile buna bitişik hünkar mahfili girişi, abdest muslukları, kütüphane ve yine bir bölüm hazire yer almaktadır ki hazirede çoğu hat ve oymacılık sanatları açısından dikkat çekici mezar taşları bulunmaktadır. Cami dikdörtgen planlı, kagir duvarlı, ahşap çatılı bir bodrum, biri de mahfillerin teşkil ettiği kısmi üst kat olmak üzere toplam üç katlı fevkani bir binadır. Son cemaat yerinin doğu ucundan geçilen minare, dışarı taşkın bir kaide üzerinde yükselen daire kesitli bir gövdeye, basit bir şerefe ve kurşun kaplı koni biçiminde ahşap bir külaha sahiptir.

Caminin zemin katında namaza ve ayinlere tahsis edilmiÅŸ olan dikdörtgen alan  kıble yönünde yer almakta ve bunu batıda ve kuzeyde erkeklere mahsus, zeminleri bir seki ile yükseltilmiÅŸ mahfiller kuÅŸatmaktadır. Bu mahfillerin sınırında ahÅŸap korkuluklar arasında üst kat mahfillerini taşıyan ahÅŸap sütunlar sıralanmaktadır. Batıdaki zemin kat mahfilleri ortada iki sütun arasındaki açıklık boyunca kesintiye uÄŸratılarak buraya yalnızca Hüdayi Tekkesi’ne mahsus ilginç bir mimari unsur olan Åžeyh Kafesi yerleÅŸtirilmiÅŸtir. Bu deÄŸiÅŸik tertip, Aziz Mahmut Hüdayi ile Hızır arasında cereyan ettiÄŸine inanılan bir menkıbeden dolayı, sırf burada icra edilen ayinlerde uyulan farklı bir erkandan kaynaklanmaktadır. AhÅŸap minberi ile ÅŸeyh kafesinin önünde yer alan vaaz kürsüsü de ahÅŸaptan yapılmış olup, kabartmalarla süslüdür.