Zal Mahmut Paşa Camii, İstanbul Surdışı Eyüp Defterdar Caddesi ile Zal Paşa Caddesi arasında kalan yapı adasında 1577 tarihinde Zal Mahmut Paşa tarafından Mimar Sinan’a inşa ettirilmiştir. Külliye, Cami, iki medrese, türbe ve çeşmeden oluşan küçük bir külliyedir. Zal Mahmut Paşa Kanuni Sultan Süleyman döneminde görev yapmış bir vezirdir ve Kanuni’nin kız kardeşi Şah Sultan ile evlenerek saraya damat olmuştur. Külliye, cami, medrese, türbe, çeşmeden meydana gelir Yapılar, alanın engebesine göre iki basamaklı biçimde yerleştirilmiş, buna bağlı olarak planlar ve örtü düzeni değişmiştir. Külliyenin yapıldığı arazi Haliç’e doğru meyilli bir arazidir. Bunun için camii bir platform üzerine kurulmuş olup araziyi iyi kullanmak için setler yapılmıştır. Caminin kuzey alanının altına dükkanlar yapılmıştır. Külliyede iki ayrı medrese bulunmaktadır. Külliyede mimari deyimle iki ayrı merkez yaratılmıştır. Bir tanesi, caminin şadırvanı etrafında, diğeri ise türbe çevresindedir. Bu sebeple medreselerden biri şadırvan avlusu çevresinde diğeri ise düşük bir platformda türbe etrafındaki avludadır. Defterdar caddesi tarafında kapısında bir çeşmesi vardır.
KÜLLİYENİN BANİSİ
Bosna’da dünyaya gelmiş, Enderun’da yetişmiş, çeşitli devlet görevlerinde bulunduktan sonra 1553 yılında Kanuni Sultan Süleyman’a yaptığı hizmetlerden ötürü “Zal” ünvanını unvanını almıştır. Zal Osmanlıca pehlivan anlamındadır.1564’de Anadolu Beylerbeyi, 1567’de Vezir olmuştur. Bu sırada Sultan II. Selim’in kızı Şah Sultan ile evlenerek saraya damat olmuştur. Zal Mahmut Paşa ile eşi Şah Sultan 1580 yılında hastalanmış, aynı gün ve aynı saatte ölmüşlerdir. Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu şehzade Mustafa’nın öldürülmesi olayından dolayı Zal Mahmut Paşa daima tarihte suçlu gösterilmiştir. Bundan dolayı yapılmış olan bu dev külliyenin tarih boyunca ziyaretçisi hep az olmuştur.
KÜLLİYE CAMİSİ
Caminin mimari planı kareye yakın bir formdur. Camii tek merkez kubbelidir. Kubbe caminin giriş kapısı yanındaki iki ayak ile mihrabın yanındaki payelerin taşıdığı kemerlerle taşınmaktadır. Caminin içinde üç yönde dörder sütunlu düz tavanlı revaklar vardır. Duvarlar taş ve tuğladır. Dış görünümü camiye kırmızı beyaz bir hava kazandırmıştır. Duvar pencereleri dört sıradır. Pencerelerin ilk iki sırası dikdörtgen formundadır. Bunların etrafında silmeler bulunur. Bu pencerelerin üstünde sivri kemerli tahfif kemerleri bulunur. Bu pencereler geniş aralıklarla yapılmıştır. Diğer ikinci ve üçüncü sıra pencereler sivri kemerlidir. Bunlar aydınlatma için yapıldığı için sık aralıklarla inşa edilmiştir. Caminin dış cephelerinin inşaatında bir sıra kesme taş iki üç sıra tuğla kullanılmıştır. Bu uygulama cami ve külliye görünümünü çarpıcı hale getirmiştir. Osmanlı devrinde Camii yapımında kullanılan ana malzeme kesme taştır. Ekonomik olarak daha basit maliyetler için bazı camilerin yapımında tuğlada kullanılmıştır. Cami ana mekanı iki ayağı bağlayan üç kemerin taşıdığı büyük bir kubbeyle örtülüdür. Doğu, batı ve kuzeyde sütunlara dayanan tonozlu bölümlerle ana mekan genişletilmektedir. Merkezi kubbe dıştan dört köşe kulesiyle desteklenmiştir.
Mermer minber ve mihrap mükemmeldir. Mihrap etrafında çini bordür bulunmaktadır. Çini mihrabı ve minberi kalem işleriyle süslüdür. Son cemaat yeri beş açıklı bir revaktır ve yanlar kubbelidir. Daha önceleri de birçok tamirat geçiren cami son olarak 1955-63 yılları arasında restore edilmiştir. İç avlu, son cemaat yeriyle birlikte 17 sütun ve 15 kubbe ile çevrilidir. Ortada 8 sütunlu şadırvanı vardır. Şadırvan, köşelerde sekiz sütuna oturan konik çatıyla örtülüdür. Minaresi tek şerefelidir.
Camiler
