Çavuşbaşı Sıbyan Mektebi; İstanbul Boğazı’nın Anadolu yakasında Üsküdar Pazarbaşı Mahallesi'nde, eski adı Toprak Sokak olan şimdiki Boy Beyi Sokağı üzerinde ve Yaldızlı Tekke ismiyle de bilinen Fenayi Ali Efendi Celveti Tekkesi'nin karşısındadır. Fevkani olan bu güzel okul binasının altında, devrinin en güzel örneklerinden biri olan çeşme, hazne ve helâlar bulunmaktadır. Dershane bunların üzerine oturtulmuştur. Çeşmenin sol tarafındaki mermer söveli ve kemerli bir kapıdan mektebin avlusuna girilir. Kapı üzerinde kitabe yoktur. Zemini taş döşeli bu avlunun ilerisinde helâlara açılan bir kapı ve üst kattaki dershaneye çıkılan taş bir merdiven vardır. Dershanenin önündeki antreye açılan kapı üzerinde bugün mevcut olmayan bir tamir kitabesi bulunuyordu. Mehmet Raif Bey'in Mirat-i İstanbul adlı eserinden alınan kitabe şudur:
Bani-i evveli merhum ÅŸehit Ahmet PaÅŸa
EylemiÅŸ idi bu taÅŸ mektebi muhkem ihya
Yüreği taş olsa cevr-i çarh-i gerdun
Dil-i âşık gibi kalmış idi hayfa viran
Pek güzel eyledi ta'miratı merd-i sa'id
Kıldı bu nev eseri hayre karin Rabb-ı Mecit
Re'feta tarihi yaz cud-i ali hayr-hah
Yapdı bu mektebi sıbyana rızaen-lillah
Şair Refet'in hazırladığı bu kitabeden, harap olan mektebin 1881 tarihinde, Ali adında bir hayırsever tarafından onarılmış olduğunu öğreniyoruz. Okul, çeşme ile beraber 1704 tarihinde, Şehit Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Ahmet Paşa'nın Çavuşbaşılığı sırasında inşa edildiği için Çavuşbaşı Mektebi diye ünlüdür. Ahmet Paşa 5 Ağustos 1716 Varadin Şavaşı'nda şehit olmuş ve cenazesi, Tuna Nehri yolu ile Yugoslavya'dan getirilerek, hayatta iken hazırladığı sanılan türbesine gömülmüştür. Eyüp Sultan'daki bu türbe bugün mevcut değildir. 1894 zelzelesinden çok hasar gören yapı bugün çok harap haldedir. 1991'de kısmen restore edilmiştir. Mektep, alt kat tonozları üzerine oturtulmuştur.
Çeşmesinin büyük bir haznesi vardır. Alt katta bileziği kitabesiz bir de kuyu bulunmaktadır. Üst kata çıkan merdiven yıkılmıştır. Kuyunun yanında mermer bir kitabe mevcuttur. Toprak altından çıkarılan bu kitabenin yarısından çoğu yok olmuştur. Kitabede, 'Banii evveli merhum Şehit Ahmet Paşa'nın adı geçmekte ve kitabenin 'Vezzani-i telgraf-ı saray maiyyetinden' birine ait olduğu anlaşılmaktadır. Mirat-i İstanbul yazarı bu kitabeyi eksik olarak kaydetmiştir.
Mektep, saray telgrafında memur Pertev Bey tarafından tamir edilmiştir. Kuyunun da bu sırada açıldığı sanılmaktadır. Pertev Bey, III. Ahmet'in kızı, Sarı Abdullah Paşa'nın eşi olup 1778'de, Eyüp'teki sahil sarayında vefat eden Saliha Sultan'ın torunlarındandır. Saliha Sultan'ın kabri Eyüp Sultan'da şadırvan avlusundadır. Muhteşem bir lahdi vardır. Pertev Bey, 1892'de vefat etti. Sokağa bakan cephesi 14.25 m olan okulun derinliği 10.50 m. Yan duvarları yığma, ön cephesi ise üç sıra tuğla bir sıra kesme taştır.
Kalmış olan iki duvarında düz köşe trompları bulunduğuna göre, kare plânlı olan dershane üstünün, bir kubbe ile örtülü olduğu anlaşılır. Fakat, 1935 tarihlerinde çöken okulun çatısı ahşap idi. Dershane, 10-15 cm. kadar yola taşırılmıştır. Dershanenin ön cephesinde üç, arka tarafında ve giriş kapısının iki yanında birer ve girişin önündeki antrenin arka cephesinde üç pencere vardır. İki yan cephesinde pencere yoktur. Ön pencereler kesme taş söveli ve klâsik topuzlu demirlidir. Arka pencereleri yıkılmıştır. Pencere üzerindeki şebekeler yok olmuştur. Ahmet Paşa'nın diğer mektebi için, Türk Ahmet Paşa Mektebi bahsine bakınız. XVIII. yüzyılın ünlü hattatlarından Üsküdarlı Abdurrahman Efendi bu mektebin hocası idi. Yap şu ara yeniden inşa edilmektedir.
Sibyan Mektepleri
