Osmanlı Çeşmeleri

Suyun depo edildiği bölümdür. Hazne kelimesi Hazine kelimesinden türemiş ve toplanmış, biriktirilmiş, yedek saklanan anlamlarında olup çeşmeye isale hattıyla ile gelen suyun musluk kapatılınca biriktirilmesi ve depo edilmesi için inşa edilmişlerdir. Kesme ve kaba taştan, tuğladan inşa edilebildiği gibi bu malzemelerin karışık olarak olarak kullanılması ile de inşa edilmiştir. Büyük çoğunun üzeri çatı ile örtülmüştür. Üstü açık olan haznelerde bulunmaktadır. Hazneler genellik le dört yüzlü olarak inşa edilmiştir. Çok nadiren de çok köşeli çeşme hazneleri de inşa edilmiştir.

Nişin içinde, üzerinde lüle veya musluk takılmak için bir ya da birkaç delik açılmış olan tek parça taş veya mermerden yapılmış olan bir levhadır. Çeşmeye bakıldığında çeşmenin merkezinde görülen ana taştır.

Ayna Taşının üzerindeki deliğe takılan su borusudur. Lüle aynı zamanda Osmanlılar’da su ölçü birimidir.

Genellikle niş içinde veya kemerin üzerinde alınlık denilen bölgeye yerleştirilen, çeşmenin yapım tarihi ve yaptıran kişi hakkında bilgi veren bazen de yalnızca Kuran’dan alınmış su ile ilgili ayetlerin işlendiği taş ve mermer levhalardır. Kitabelerin dili genelde Osmanlıca olup arada az sayıda Farsça ve Arapça kitabeli çeşmede görülmüştür. Sülüs, Talik, Hatt-ı Müsenna gibi yazı türleri kullanılmıştır.

Çeşmeden akan suyun içinde toplandığı ve akıtıldığı kısımdır. Genelde kesme taştan veya mermerden tek parça oyularak yapılan teknelerdir. Büyük çoğunluğu oval veya dikdörtgen formdadır. Az miktarda oval olanlarda görülmektedir.

Çeşmenin mimarisi genelde dışa açık bir dikdörtgen formdur. Bu formun içinde bir niş taratılarak musluk ve suyun aktığı bölüm geri bir plana alınmış olur. Bu niş genelde bir kemer ile elde edilir. Zaman, mimari akım, stillere göre bu kemerler değişmiştir. Basık sivri kemer, Kaş kemer, kalkık kemer, yarım daire kemer, armut kemer ve sivri kemer gibi çeşitler vardır.

Genelde hazne ve çeşmenin üstü bir sistemle örtülmüştür. Düz ve değişik geometrik formlarda örnekler mevcuttur. Üçgen çatı, beşik çatı, düz çatı, piramit çatı ve kubbe çatı türlerinde çatı biçimleri olarak kullanılmıştır. Ekseriyetle taş ve tuğla ile örülmüş ve üstü sıva ile örtülmüştür. Padişah ve Sadrazamlar tarafından yaptırılan önemli çeşmelerin üstünün kurşun levhalarla kaplandığını bilmekteyiz.

Çeşmelerin üstünde kullanılan örtü sistemi genelde çeşmenin cephelerinden bir veya birbuçuk metre dışarı çıkarılarak saçak elde edilmiştir. Bu suyu kullanan insanların güneşten ve kışın hava şartlarından insanların korunması için yapılmıştır. Bazı önemli meydan çeşmelerinde saçakların altına çeşitli bezemeler yapılmıştır.

Çeşme zeminde biterken yerde sonlanan tekne ve kurnanın iki yanında birer düzlem yaratılır. Bu düzlem genelde kovaları koymak veya oturup dinlenmek içindir. Genelde bir çok çeşme de bu tekne seti görülmektedir.

Bazı çeşmelerin iki yanına simetrik olarak nişler yapılır. Bu nişler ortadaki çeşme nişi kadar büyük değildir. Çeşmeyi kullanan kişilerin oturup bekleyebileceği bir düzenlemedir.

Klasik Osmanlı çeşmelerinde su içmek isteyenler için maşrapanın konabildiği oyuklar bulunur. Bazı çeşmelerde bunlar iki tanedir. Bu oyuklar genelde ayna taşı içindeki boşluklardır.

Bazı çeşmelerin yan duvarlarında veya çok cepheli çeşmelerin diğer cephelerinde yere eğilmeden sadece su içebilinecek minik kurnanın ve musluğun bulunduğu detaylardır. Bu çeşmecikler çok zariftir.